2. De Eerste Wereldoorlog (1914 - 1918)

Wat gebeurde er voorafgaand aan de Eerste Wereldoorlog?

In de jaren voorafgaand aan 1914 waren de politieke spanningen in Europa al flink opgelopen. Het ging allemaal over macht en aanzien. Duitsland wilde net zo machtig worden als Frankrijk en Engeland, het keizerrijk van Oostenrijk-Hongarije in de Balkon begon uiteen te vallen en Servië sloot een bondgenootschap met Rusland. Rusland, Frankrijk en Engeland startten hun eigen genootschap genaamd ‘Triple Entente’, nadat Duitsland al eerder met Oostenrijk-Hongarije en Italië de ‘Triple Alliantie’ had gesloten. Zij drieën werden de ook wel ‘de centralen’ genoemd. Voeg daarbij het opkomend nationalisme en militarisme overal in Europa en denk aan Duitsland, dat aan zijn vloot bouwde om mee te kunnen doen aan de slag om de koloniën. Er hoefde maar íets te gebeuren en het zou losbarsten. Dit gebeurde dan ook niet veel later.

Wat is de aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog?

Op 28 juni 1914 werd troonopvolger Franz Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije doodgeschoten in Sarajevo, de hoofdstad van Bosnië-Herzegovina. Bosnië-Herzegovina was een land dat het afgescheiden Servië wilde hebben. De moordenaar van Ferdinand heette Gavrilo Princip. Hij was een aanhanger van de Servische nationalisten en wilde hiermee protesteren tegen de bezetting van Bosnië door Oostenrijk-Hongarije. Deze moordaanslag wordt gezien als het startschot (haha) van de Eerste Wereldoorlog.

Wat gebeurde er na de moord op Franz Ferdinand?

Op deze moordaanslag volgden een groot aantal acties:

- Oostenrijk-Hongarije verklaarde de oorlog aan Servië.

- Servië werd gesteund door Rusland, dat zelf een bondgenootschap had met Frankrijk en Engeland in de Triple Entente.

- Duitsland steunde Oostenrijk-Hongarije.

- Duitsland had zich in het geheim verzekerd van de steun van het Turkse - ofwel Ottomaanse - rijk.

- Nederland en België wilden neutraal blijven.

- Duitsland kwam met het Von Schlieffen Plan.

Het Von Schlieffen Plan

Al acht jaar eerder, in 1906, had de Duitse generaal Von Schlieffen een geheim aanvalsplan ontworpen. Hij bedacht zich dat Duitsland nooit op twee fronten tegelijk kon aanvallen, wat wel noodzakelijk zou kunnen zijn als de triple entente zou aanvallen. Daarbij zaten namelijk zowel Frankrijk als Engeland als Rusland.

Het Von Schlieffenplan ging er vanuit dat Rusland 6 weken nodig zou hebben om zijn legers gevechtsklaar te maken. Daarom zou Duitsland éérst massaal Frankrijk binnenvallen; het had daarvoor dan 6 weken - 42 dagen - om het te verslaan. Vervolgens zouden de Duitse troepen snel naar het Oostfront in Rusland verplaatsen. Op 3 augustus 1914 - bijna twee maanden na de moord op Franz Ferdinand - verklaarde Duitsland Frankrijk de oorlog, met dit Von Schlieffenplan als uitgangspunt.

België mocht dan - net als Nederland - neutraal zijn; daar hadden de Duitsers niks mee te maken. Ze hadden maar 42 dagen om Frankrijk te bezetten, en liepen dus dwars door België heen. Ze veroverden België en liepen Noord-Frankrijk binnen. Maar, er was meer tegenstand dan verwacht. De 42 dagen kwamen in gevaar...

Het dodendraad

Nederland schrok ondertussen zó van die bezetting van België, dat de regering snel het eigen leger mobiliseerde. Dit betekent dat ze het leger gevechtsklaar maakten, om zich te kunnen verdedigen als dit nodig bleek te zijn. Dat was niet zo. Wel kreeg Nederland vanuit België een gigantische stroom vluchtelingen te verwerken. Een miljoen gevluchte Belgen en Fransen, maar ook Engelse spionnen en Duitse deserteurs, kwamen naar Nederland. Als reactie daarop bouwde Duitsland in 1915 in België een elektrische versperring met 2000 volt erop, langs de grens met Nederland. Dit werd het ‘dodendraad’ genoemd. Door het dodendraad te plaatsen hadden de Duitsers daar dan minder troepen nodig om de grens te bewaken.

Loopgravenoorlog

Zoals gezegd kreeg Duitsland veel meer tegenstand dan verwacht. Von Schlieffen had iets te optimistisch gerekend: de opmars van de Duitsers door België en Noord Frankrijk verliep een stuk trager dan verwacht. De Engelsen stuurden vele tienduizenden soldaten. Daarnaast bleken de Russen eerder mee te doen met de oorlog dan gedacht. Er moesten dus eerder Duitse troepen naar het oostfront, en dat verzwakte de troepen in Frankrijk. De opmars liep vast en beide partijen begonnen zich in te graven, letterlijk. In een stelsel van lange gangen waren de soldaten minder kwetsbaar voor de beschietingen met granaten, dacht men.

We noemen dit de ‘loopgravenoorlog’. Deze vond plaats aan het westfront. Achteraf bleek het geen succesvolle strategie te zijn: soldaten zaten er maanden en jaren vast.

Gevolgen van de industrialisatie

Dankzij de industrialisatie werden de wapens steeds moderner. Zo werden er granaten en handgranaten gebruikt voor de korte afstand. Nieuw was ook de mitrailleur, de vlammenwerper en het gifgas. Gifgas gebruikten ze om de vijand in de loopgraven uit te roken. Ook werden er in deze oorlog vliegtuigen ingezet.

De omstandigheden in de loopgraven waren verschrikkelijk en hopeloos. Meter voor meter moest bevochten worden. Duizenden en duizenden stierven, jarenlang. Met het inzetten van propaganda probeerde men aan beide zijden de moed er in te houden, zowel bij de soldaten als bij het thuisfront. Propaganda is het verspreiden van ideeën of beweringen in een vooraf bepaald kader, met als doel om meningen en opvattingen te beïnvloeden. In deze situatie werden er films vertoond met leugens over de vijand en zogenaamde overwinningen.

Uiteindelijk heeft de Eerste Wereldoorlog in Europa ruim 8,5 miljoen levens gekost.

De Eerste Wereldoorlog in het oostfront

Aan het oostfront was er geen loopgravenoorlog. Wel vielen ook daar aan beide zijden miljoenen doden. De Russen en centralen wonnen en verloren beurtelings grote gebieden. Doordat de Russen slecht getraind waren en weinig wapens hadden, sneuvelden miljoenen soldaten. De Russische tsaar stuurde desondanks veel boeren de oorlog in, waardoor ook nog eens de voedselproductie in Rusland in gevaar kwam. Er ontstonden hongersnoden en opstanden.

Socialisten en communisten organiseerden daarom stakingen en opstanden. Men wilde van de tsaar af en wilde een nieuwe bestuursorganisatie: “Alle macht aan de arbeiders en boeren,” was de leus.

In februari 1917 leidde dit tot de Russische Revolutie. De communist Lenin kwam aan de macht, en tsaar Nicolaas II werd met zijn familie verjaagd en vermoord. Lenin maakte van Rusland een communistische maatschappij. Het land heette vanaf dat moment de Sovjet Unie. Oorspronkelijk betekent Sovjet ‘een lokale Raad van arbeiders, boeren en soldaten’; een vorm van zelfbestuur. Lenin had het Russische volk vrede beloofd en zei een einde te gaan maken aan de ellende waarin de tsaar de Russen had gestort. Alle energie moest daarom besteed worden aan de opbouw van een nieuwe, communistische staat. Daarom sloot hij in het eind van 1917 – twee maanden na de revolutie – een wapenstilstand met Duitsland. Het duurde daarna nog tot maart 1918 voordat de vrede tussen beide landen getekend werd. In ruil daarvoor moest Rusland wel een groot deel van haar grondgebied afstaan aan Duitsland.

De Verenigde Staten in de Eerste Wereldoorlog

Door al die oorlogsinspanningen ontstonden er ook in Europa steeds meer voedseltekorten. Veel arbeiders en boeren vochten mee, waardoor er minder voedsel geproduceerd kon worden. Er ontstond een schaarste aan goederen. WO I wordt daarom ook wel ‘de totale oorlog’ genoemd: de hele maatschappij vocht mee.

Ook het neutrale Nederland had last van die tekorten. Het voedsel ging zelfs op de bon, zoals dat heet. Er ontstond distributie van voedselbonnen: iedereen kreeg er een beperkt aantal van, om het eerlijk te verdelen. De voedselbonnen kon je gebruiken om eten van te ‘kopen’.

De verenigde staten van Amerika waren weliswaar neutraal gebleven bij de Europese spanningen en oorlogen, maar ze konden handig inspelen op de tekorten. Dit deden ze door voedsel en producten te verkopen en deze met schepen hierheen te brengen. Volgens het internationale recht mocht Duitsland schepen van neutrale landen, zoals de VS dus, niet aanvallen.

Onbeperkte duikbotenoorlog

In 1915 besloot Duitsland zich niet meer aan het internationale recht te houden. Ze begonnen een ‘onbeperkte duikbotenoorlog’. Hun duikboten – ook wel U-boten genoemd – mochten vanaf dat moment elk schip beschieten, dus ook die van neutrale landen. Het plan van Duitsland was om op die manier Groot Brittannië uit te hongeren, want zij ontvingen veel voedsel en producten van Amerika. Toen het er echter op begon te lijken dat de verenigde staten zich zouden aansluiten bij de geallieerden, trokken ze zich snel weer terug. Toch was het al te laat.

In de Atlantische Oceaan had in 1915 een u-boot het Amerikaanse passagiersschip ‘de Lusitania’ beschoten en tot zinken gebracht. Dat zette kwaad bloed bij de VS. Desondanks besloot de Amerikaanse regering zich pas in april 1917 bij de geallieerden aan te sluiten. Dat kwam doordat een geheim telegram van de Duitsers aan Mexico was onderschept door de Britse geheime dienst. Daarin stond dat Mexico was overgehaald om met Duitsland mee te doen. Omdat Mexico een buurland van Amerika is, zinde dat hen totaal niet. De Amerikanen zeiden nu dat het zinken van de Lusitania en dit telegram voor hen de aanleiding waren om zich ook in WO I te mengen. Amerikaanse schepen, tanks en soldaten werden ingezet in het westfront. Toch hielden de Duitsers nog stand tot september 1918, vele miljoenen doden verder. Wilhelm II begreep dat verder vechten zinloos was. Op 11 november 1918 kwam er een wapenstilstand, en de Eerste Wereldoorlog was afgelopen.