14. Bedreiging door criminaliteit, oorzaken, bestraffing en strafrecht

Wat is criminaliteit?

Criminaliteit is het geheel van gedragingen die wettelijk strafbaar zijn gesteld. Ook wel 'volgens de wet misdadig gedrag' genoemd. Het is dus méér dan van de waarden en normen in een maatschappij afwijkend gedrag. Afwijkend gedrag hoeft namelijk niet altijd strafbaar te zijn.

Wat is recht?

In elke samenleving is er een systeem ontwikkeld om criminaliteit te voorkomen of tegen te gaan, dus om de samenleving te beschermen tegen criminaliteit. Dit is het rechtssysteem. Er wordt onderscheid gemaakt tussen 'formeel recht' en ’materieel recht’; welke allebei onderdeel zijn van dat rechtssysteem.

Formeel recht heet ook wel 'procesrecht'. Het omvat de regels volgens welke de rechter een proces moet leiden, inclusief de rechtszitting. Het gaat dus ook over rechten die een verdachte heeft, bijvoorbeeld het recht op een advocaat. Het materieel recht verwijst naar de rechtsregels die voorschrijven hoe de mensen zich in het maatschappelijk verkeer tegenover elkaar behoren te gedragen, en op basis waarvan de rechter moet oordelen: wetten.

Gespecialiseerd recht

Nu heb je allerlei soorten criminaliteit, dus ook allerlei soorten gespecialiseerd recht. Denk aan sociaal recht, arbeidsrecht, belastingrecht, huurrecht, letselschade-recht en civiel recht. Dat zijn vooral systemen om strijdende partijen te bedienen; de rechter probeert conflicten tussen hen te beslechten. Dat kunnen particulieren onderling zijn, organisaties, maar ook particulieren in conflict met de overheid. Bij criminaliteit gaat het vooral om strafrecht, en daar hebben we het op deze pagina over. De rechter beoordeelt een zogeheten 'strafbaar feit' en bepaalt of de pleger daarvan straf moet krijgen.

Criminaliteit verklaren en voorkomen

Over de functie en de aard van straffen wordt verschillend gedacht. De bedoeling van het straffen door de overheid van crimineel gedrag, ook wel delinquent gedrag genoemd, is natuurlijk om de burgers en overheid te beschermen tegen criminaliteit. En het liefst om het te voorkomen.

Straf heeft dan dus een afschrikwekkende functie. We bespreken twee verschillende opvattingen.

Klassieke school

Je hebt de klassieke school, en die gaat ervan uit dat een persoon die een misdaad begaat uit vrije wil handelt. De aanhangers van de klassieke school menen dat mensen de gevolgen van hun gedrag van tevoren vrij kunnen incalculeren en dat ook doen. Ze zullen dus ook de straf incalculeren, wanneer ze overwegen crimineel gedrag te vertonen. De straffen, zegt de opvatting van deze school, moeten dus zo hoog zijn dat mensen afzien van het plegen van een misdrijf. De nadruk ligt in deze school dus op vergelding en generale preventie als doelen/functies van straffen. In deze opvatting staat de daad centraal. Daadrecht moet van toepassing zijn.

Moderne school

De moderne school vindt dat de mens grotendeels onvrij is het maken van keuzes, in het denken en handelen. Hij is een product van zijn biologische nature - en sociale en economische nurture-invloeden, die zijn gedrag bepalen. Hoe meer onvrij hij hierin is, hoe minder schuldig hij ook is. Maar, zegt deze opvatting, zelfs als niet-schuldige hieraan, is hij toch verantwoordelijk, gevaarlijk en bedreigend voor de samenleving. Ze zien hem dan misschien niet als een schuldige, maar toch wel als een gevaarlijke dader. En daartegen moeten maatregelen genomen worden. Preventieve maatregelen vooral, om dit criminele gedrag te voorkomen.

Deze school legt meer nadruk op andere doelen/functies van straffen, bijvoorbeeld speciale preventie, resocialisatie en bescherming van de samenleving. De strafmaat wordt niet vanuit de vergeldingsgedachte vastgesteld. Denk bijvoorbeeld aan TBS (ter beschikking stelling) in plaats van gevangenisstraf. De veroordeelde wordt dan wél geïsoleerd van de maatschappij, en krijgt in een inrichting psychiatrische begeleiding. In deze opvattingen staat de dader centraal. Dit noemen we daderrecht.

Het Nederlandse strafrecht is een combinatie, een compromis, tussen deze twee opvattingen, scholen.

Mogelijke oorzaken van crimineel gedrag

Voor het nut en de effectiviteit van het bestraffen van crimineel of delinquent gedrag, is het natuurlijk goed om nog specifieker te kijken naar waar crimineel gedrag vandaan komt. Hoe en waarom wordt iemand een delinquent? Dus iemand die zich niet aan de wet houdt en daarmee het risico van straf wil lopen?

A. Gezin, familie (cultuur). Onderzoek naar criminaliteit onder jongeren wijst uit dat jongeren minder criminaliteit plegen als ze sterker geïntegreerd zijn in groepen in de samenleving (ouders, school, vrienden). Ze voelen zich veiliger, er is sociale controle vanuit de groep. Ze behoren tot een cultuur met waarden en normen die criminaliteit afkeurt.

B. Groepsvorming kan dus crimineel gedrag voorkomen. Maar het kan ook crimineel gedrag bevorderen. Als je opgroeit en leeft in een groepscultuur waar crimineel gedrag niet wordt afgekeurd of zelfs tot hogere status leidt, worden bijvoorbeeld mogelijke gevoelens van schuld en ontkenning hierover tijdelijk genegeerd. De groepsleden maken elkaar voor of tijdens het plegen van strafbare feiten wijs dat er niets mis is met dat gedrag. De aangebrachte schade wordt ontkend. Ze ontwikkelen hun eigen waarden en normen hierin. Veel criminele jongeren wijzen op groepsdwang. Ze dachten te moeten beantwoorden aan de verwachtingen van hun groep.

C. Een opeenstapeling van risicofactoren voor crimineel gedrag helpt ook niet echt. Wie bijvoorbeeld opgroeit in een omgeving waar gewelddadig gedrag in het gezin of de familie 'gewoon' is, zal eerder zelf geweldsdelicten gaan plegen. Getolereerd drugs- en/of drankgebruik is ook zoiets, of omgang met delinquente vrienden. Of denk aan psychische problemen die niet herkend en behandeld worden

D. In het algemeen kan je zeggen dat onvoldoende integratie van individuen of groepen in de rest van de samenleving de kans op crimineel gedrag bevordert, zo blijkt uit onderzoek. Het isolement, ook cultureel, maakt opleidings- en arbeidskansen geringer, een mooie plek op de sociale ladder, en de frustratie daarover kan tot criminaliteit leiden. Mensen met een niet-westerse achtergrond zijn oververtegenwoordigd in misdaadstatistieken.

E. Sociale ongelijkheid, economische achter gesteldheid, - het kan allemaal leiden tot delinquent gedrag.